Làng mây tre đan Phú Vinh

Năm 2002, làng Phú Vinh chính thức được công nhận là làng nghề truyền thống nhưng nghề mây tre đan của Phú Vinh, với tên gọi cũ Phú Hoa Trang đã được biết đến gần 400 năm nay. Các nghệ nhân trong làng kể rằng, cách đây bốn trăm năm về trước, Phú Hoa Trang (tên cũ của Phú Vinh) xuất hiện ba ông chuyên làm các sản phẩm "lâm sản ngoài rừng" như rổ, rá, rế, làn... phục vụ cho nhu cầu của bà con chòm xóm. Theo thời gian, nghề dần lan rộng,"phủ sóng"cả thôn, rồi cả xã. Với truyền thống lâu đời, ở Phú Vinh nhà nào cũng có người làm nghề mây tre đan, từ thanh niên trai tráng, phụ nữ đến người già, trẻ nhỏ đều có thể tham gia vào một công đoạn nào đó của nghề. Cha truyền con nối, nên bao đời nay người Phú Vinh vẫn sống chết với nghề mây tre đan, người làm nghề, nghề cũng giúp cho nhiều gia đình trong làng đổi đời, sung túc. Trước đây, sản phẩm thủ công từ mây tre của người dân trong làng chủ yếu là thúng, mủng, dần, sàng, túi, hộp... các đồ dùng phục vụ cuộc sống sinh hoạt hàng ngày. Nhưng, cuộc sống ngày càng phát triển, nhu cầu của người dân ngày một cao nên những sản phẩm mỹ nghệ từ mây tre đan như các đồ vật trang trí, chao đèn, rèm cửa, tranh chân dung, phong cảnh, hoành phi, câu đối cũng theo đó đã ra đời.

             

Để có một sản phẩm hoàn thiện, các công đoạn sản xuất mây tre đan đòi hỏi sự cẩn thận, cầu kỳ từ khâu chọn nguyên liệu. Đối với mặt hàng này nguyên liệu chính là cây song, cây mây. Cây mây phải chọn cây có gióng đều, thông thường phải đạt độ dài năm mét, khi chẻ và đan mới dễ dàng. Muốn cây mây thẳng, khi trồng phải đặt rễ mây cho thẳng. Rễ dài đến đâu cũng phải đào hố trồng sâu đến đấy để đặt rễ cho thẳng. Kinh nghiệm cho thấy, khi đặt rễ thẳng như thế, dù cây mây có leo, có cuốn xoắn vào cây khác thì khi chẻ sợi mây cũng cứ thẳng, không bị vặn.
 
Kỹ thuật chế biến mây bao gồm 2 công đoạn: phơi sấy và chẻ mây. Mây và tre đều là loại cây có chất đường nên dễ bị mọt ăn, chính vì vậy khâu xử lý nguyên liệu cũng hết sức quan trọng. Mây tre mua về sau khi lựa chọn được đem đi sấy. Khi sấy, nhiều khói quá mây sẽ đỏ, ít khói quá cũng bị đỏ. Khi phơi, gặp mưa thì sợi mây mất vẻ đẹp, mà nắng quá thì sợi mây mất vẻ tươi. Sợi mây chưa khô tới thì nước da bị úa, mà khô kiệt quá thì nước da mất vẻ óng mềm. Do đó, phơi sấy mây đòi hỏi phải đúng kỹ thuật, không thể sao nhãng, phải liên tục săn sóc, theo dõi như chăn tằm vậy.

                      
                  

Sau đó, mây sẽ được đem ra chẻ thành các nan mỏng. Chẻ nan mây là một kỹ thuật khó, đòi hỏi người thợ có tay nghề cao. Tùy theo từng sản phẩm mà người thợ có cách chẻ nan riêng, sợi nan lúc thì chẻ thành từng ống tròn, lúc chẻ thành bẩy hoặc chín nan mỏng. Đối với kỹ thuật chẻ nhiều nan mỏng đều tay thì người thợ có nhiều kinh nghiệm mới làm được. Thân cây mây là thân tròn, phía bên trong lại có lõi nên chẻ không khéo sẽ bị lạng chỗ dầy, chỗ mỏng. Với cách chẻ lột, người thợ sẽ có cách lấy được cả phần cật và lõi của cây mây.

Sau công đoạn chẻ, các nan được đem chuốt để có những sợi mây mượt mà, phẳng bóng. Bàn chuốt được người làng nghề tự tạo nên hết sức đơn giản, chỉ bao gồm một tấm sắt tây, đục nhiều lỗ kích thước khác nhau được kẹp bằng bốn đoạn tre. Mây sau khi chuốt được phơi ngoài nắng cho thật khô, để nước trong sợi mây thoát hết ra ngoài. Nan mây chưa khô tới thì nước da bị úa, mà khô kiệt quá thì nước da mất vẻ óng mềm. Do đó, phơi sấy mây đòi hỏi phải đúng kỹ thuật, không thể sao nhãng và phải liên tục săn sóc.
 
Mây phơi khô lại tiếp tục được nhúng vào nước rồi đem đi sấy thêm một lần nữa để sợi mây có độ dẻo, tiếp tục cho vào sấy sẽ khiến sợi mây dẻo và mềm hơn. Để cho sản phẩm có độ đa dạng về màu sắc, người làng nghề Phú Vinh còn có bí quyết tạo màu riêng. Các nan mây sau khi chẻ, phơi khô, sấy sẽ được nhúng vào các chậu lá cây sòi băm nhỏ đã được nấu sôi. Sợi nan được nhúng vào nước khoảng 15-20 lần sau đó phơi trong nắng cho khô. Các nan nhúng nước sồi sẽ có màu vàng đều. Muốn màu đen óng ả, các nan mây được đem ngâm bùn ao từ ba đến năm ngày. Đây là cách tạo màu hoàn toàn tự nhiên, không hóa chất giúp cho sản phẩm mây tre đan của Phú Vinh luôn là những sản phẩm thân thiện với môi trường, không gây hại cho sức khỏe người sử dụng và có độ bền màu cao tới 30-40 năm.

Ngày nay, Phú Vinh có hơn 400 hộ làm nghề với gần một triệu lao động chiếm 90% số hộ trong làng. Người Phú Vinh không ngừng tìm tòi, sáng tạo đã liên tục đổi mới mẫu mã sản phẩm, đề cao chất lượng để giữ chữ tín với khách hàng. Từ các cách đan truyền thống là đan nong mốt, nong đôi, nong ba, với óc sáng tạo và bàn tay khéo léo, người làng mây tre Phú Vinh đã sáng tạo hàng trăm cách đan khác nhau như đan xương cá, kết hình hoa và kết hợp màu sắc, tạo hình hoa văn nổi, tạo ra nhiều mẫu mã sản phẩm tinh xảo, có tính thẩm mỹ cao.

Kỷ niệm Đại lễ 1000 năm Thăng Long, người dân Phú Vinh đã đem công sức và kỹ thuật, độ tinh xảo của mình để đan một chiếc bình khổng lồ. Đây là món quà của làng nghề bằng tài hoa tâm huyết của mình dâng lên dịp kỷ niệm Đại lễ. Chiếc bình có độ cao 4,1m được đan với nhiều cách đan khác nhau, trên bề mặt có nhiều hoa văn, biểu tượng của văn hóa Việt Nam nghìn năm lịch sử. Với tạo hình bề mặt của bình là chùa Một Cột, Tháp Rùa và Văn Miếu người dân làng nghề mây tre đan Phú Vinh muốn gửi đến một thông điệp cho thế hệ mai sau là bảo tồn và lưu giữ các giá trị truyền thống.